Zaburzona percepcja wzrokowa u ucznia – jak rozpoznać i jak ćwiczyć?

Diagnostyka w poradniach psychologiczno-pedagogicznych, mająca na celu identyfikację przyczyn trudności w uczeniu się, obejmuje kompleksową ocenę psychologiczną i pedagogiczną. Diagnoza psychologiczna mierzy rozwój poznawczy, natomiast część pedagogiczna koncentruje się na umiejętnościach szkolnych – takich jak czytanie, pisanie i liczenie – oraz funkcjach słuchowo-językowych i wzrokowo-przestrzennych. W niniejszym artykule omówimy rozwój funkcji wzrokowych, analizując ich wpływ na przyswajanie kluczowych umiejętności szkolnych – czytania i pisania.

Percepcja wzrokowa a czytanie i pisanie

Percepcja wzrokowa rozumiana za Frostig i Horne’a (2012, s. 5) to „zdolność do rozpoznawania i różnicowania bodźców wzrokowych, a także do ich interpretowania przez odniesienie do poprzednich doświadczeń”. Autorzy wymieniają kluczowe aspekty percepcji wzrokowej, są to spostrzeganie tła i figury, spostrzeganie stałości, relacji przestrzennych i położenia przedmiotów w przestrzeni oraz koordynację wzrokowo-ruchową. Badania gotowości szkolnej sugerują, że trudności w zakresie percepcji wzrokowej są powszechne – dotyczą 60% sześciolatków i 58% siedmiolatków. Prawidłowo rozwinięta percepcja wzrokowa stanowi fundament skutecznego czytania i pisania, jej zaburzenia mogą znacząco utrudnić ten proces, prowadząc do trudności edukacyjnych z wszystkich przedmiotów szkolnych (Skibska, 2013, s. 97-100).

Jednym z najpopularniejszych modeli opisujących rozwój umiejętności czytania i pisania jest model Uty Frith (1985). Teoria ta zakłada, że dzieci przyswajają te umiejętności, przechodząc przez trzy fazy. Pierwsza z nich, faza logograficzna, opiera się głównie na funkcjach wzrokowych i polega na rozpoznawaniu charakterystycznych pojedynczych liter, które dziecko zna z wcześniejszych doświadczeń. Na tym etapie kluczową rolę odgrywa dobrze rozwinięta pamięć wzrokowa, ponieważ dziecko traktuje słowa bardziej jako obrazy niż zestawy dźwięków. Drugi etap, faza alfabetyczna, polega na zrozumieniu związku między literami a odpowiadającymi im dźwiękami (grafem-fonem). Świadomość fonologiczna staje się tutaj istotna, a dzieci zaczynają analizować brzmienie wyrazów. Na tym etapie często pojawia się zapis fonetyczny, będący naturalnym etapem nauki pisania. Dzieci w tej fazie potrafią już czytać „wyrazy bezsensowne,” czyli wyrazy pozbawione znaczenia, co świadczy o ich rozwijającej się umiejętności analizy struktury słów. Dopiero trzecia faza, ortograficzna, pozwala na płynne i poprawne czytanie. Na tym etapie dziecko rozpoznaje wyrazy automatycznie. Przejście między tymi etapami zależy bardziej od indywidualnych doświadczeń edukacyjnych dziecka niż od jego wieku chronologicznego.

Jeśli chodzi o pisanie i związek z funkcjami wzrokowymi to Krasowicz-Kupis dodaje, że małe dzieci na początku traktują pismo jak rysunek – odtwarzają kształt litery w sposób całościowy, tak jakby rysowały obrazek. Ich podejście do pisania ma wówczas charakter logograficzny, oparty głównie na funkcjach wzrokowych. Autorka podkreśla, że ta faza, choć nie jest jeszcze pełnym etapem pisania, odgrywa ważną rolę przygotowawczą do późniejszego, bardziej zaawansowanego nabywania umiejętności czytania i pisania (Krasowicz-Kupis, 2020, s. 38–43).

Trudności u dziecka w wieku szkolnym z zaburzoną percepcją wzrokową

Dzieci z zaburzeniami percepcji wzrokowej mogą doświadczać różnorodnych trudności w codziennym funkcjonowaniu szkolnym, są to (Bogdanowicz i Adryjanek, 2005, s. 144-145; Szymańska, 2010, s. 46-47):

1. Trudności z czytaniem: Dzieci mogą mieć problem z rozróżnianiem liter o podobnym kształcie, jak „b” i „d”. Używają palca lub zakładki, aby nie zgubić miejsca w tekście, co może sprawiać wrażenie braku płynności, a w konsekwencji mogą unikać zadań wymagających głośnego czytania przed klasą, obawiając się błędów i oceny rówieśników.
2. Trudności z pisaniem: Często pojawia się problem z rozróżnianiem liter podobnych kształtem, jak „m” i „n”. Może to skutkować nieczytelnym pismem, pomijaniem elementów liter (jak kreski czy kropki) oraz myleniem kierunku zapisu. W zeszytach często widać skreślenia i poprawki, które wynikają z np. mylenia liter i mogą mieć problemy z zapisaniem notatek w odpowiednim tempie, przez co często brakuje im czasu na skończenie zadania.
3. Problemy z matematyką: Mylą cyfry, szczególnie te o podobnym kształcie, jak „6” i „9” czy „3” i „8”, co prowadzi do błędów w obliczeniach, przy przepisywaniu działań z tablicy mają trudności z zachowaniem kolejności liczb i symboli, mają trudność z rozmieszczeniem działań w zeszycie, co powoduje, że wyniki są trudne do odczytania.
4. Zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej: Problemy sprawiają ćwiczenia z użyciem nożyczek, jak wycinanie, przez co ich prace wyglądają na niestaranne. Dzieci mogą tworzyć rysunki, które są schematyczne, mało szczegółowe, z zakłóconymi proporcjami oraz nieodpowiednio rozmieszczonymi elementami na kartce (dotyczy to także rozmieszczenia tekstu na kartce!).
5. Zaburzenia pamięci wzrokowej: Problemy z zapamiętywaniem kształtów liter, wzorów oraz symboli, co może utrudniać naukę przedmiotów jak matematyka, chemia czy fizyka. Przy przepisywaniu z tablicy mogą zapominać poszczególnych słów lub elementów, co powoduje, że ich notatki są niepełne, to także uporczywie utrzymujące się błędy ortograficzne. Potrzebują więcej czasu na zapamiętanie wzorów matematycznych lub symboli chemicznych.

Warto podkreślić, że jednym z najważniejszych osiągnięć badań ostatnich lat jest wykazanie, iż dysleksja wynika z zaburzeń funkcji słuchowo-językowych, a nie wzrokowych (Krasowicz-Kupis, 2020). Oznacza to, że wyżej wymienione trudności związane z percepcją wzrokową, choć mogą współwystępować z dysleksją, nie są jej bezpośrednią przyczyną i nie muszą wystąpić u każdego dziecka z dysleksją.

10 ćwiczeń percepcji wzrokowej

1. Memory – gra polegająca na odszukiwaniu par takich samych obrazków wśród zakrytych kart (ćwiczy pamięć wzrokową).
2. Znajdź różnice – porównywanie dwóch podobnych obrazków i odnajdywanie różnic (rozwija spostrzegawczość wzrokową).
3. Rysowanie po śladzie – dziecko podąża za wyznaczoną linią, starając się odwzorować kształt (wzmacnia koordynację wzrokowo-ruchową).
4. Sekwencje obrazków – zapamiętywanie kolejności serii obrazków i jej odtwarzanie (stymuluje pamięć sekwencyjną i wzrokową).
5. Kolorowanki i labirynty – dziecko dokładnie koloruje lub przechodzi przez labirynty (ćwiczy precyzję ruchów i koordynację wzrokowo-ruchową).
6. Układanki przestrzenne – budowanie z klocków według określonego wzoru (rozwija orientację przestrzenną).
7. Szybkie skanowanie – przeszukiwanie grupy liter lub cyfr w poszukiwaniu określonego znaku (wzmacnia spostrzegawczość i szybkość reakcji).
8. Zapamiętywanie detali – pokazanie dziecku obrazka na krótko, a następnie proszenie o wymienienie jak największej liczby szczegółów (ćwiczy pamięć szczegółową i koncentrację).
9. Znajdź ukryte słowo – dziecko przeszukuje tekst lub tabelę liter w poszukiwaniu ukrytego słowa w poziomie, pionie lub na skos (wzmacnia koncentrację i umiejętność skanowania tekstu).
10. Szybkie kategoryzowanie słów – dziecko otrzymuje listę słów i ma za zadanie jak najszybciej podzielić je na określone kategorie, np. „rzeczowniki” i „czasowniki” (rozwija umiejętność szybkiej analizy i klasyfikacji).

Rozwijanie percepcji wzrokowej u dzieci wymaga regularnych i różnorodnych ćwiczeń, dostosowanych do ich wieku i umiejętności. Przykładowe ćwiczenia można znaleźć w serii „Funkcje psychofizyczne 3” wydawnictwa Nowej Ery, przede wszystkim w częściach „Percepcja wzrokowa” oraz „Orientacja przestrzenna.” Szczegółowy przegląd tej serii dostępny jest również w filmie „Funkcje wzrokowe” na kanale YouTube Nowej Ery.

Propozycje 5 ćwiczeń percepcji wzrokowej dla całej klasy

Proponuję zestaw prostych ćwiczeń na rozwój percepcji wzrokowej dla całej klasy jako aktywną przerwę śródlekcyjną, które wspierają funkcje wzrokowe uczniów i pozwalają na chwilę wytchnienia (Woj i Szomko, 2023):

„Popatrz, zapamiętaj, napisz”

Uczniowie mają za zadanie znaleźć w klasie i zapamiętać np. 3 elementy z biurka nauczyciela, 2 elementy zielone i 1 element w kształcie koła, a następnie na znak nauczyciela – zapisać. Zadanie to rozwija pamięć wzrokową oraz koncentrację, a także ćwiczy umiejętność zapamiętywania szczegółów.

„Co się zmieniło?”

Uczniowie ustawiają się w rzędzie, a jeden z nich zapamiętuje ich kolejność, po czym wychodzi z klasy. W tym czasie pozostali zmieniają swoje miejsca. Zadaniem ucznia po powrocie jest odgadnięcie, co się zmieniło. Ćwiczenie wprowadza element ruchu do lekcji i wspiera rozwój pamięci wzrokowej.

„Pismo lustrzane”

Zadaniem uczniów jest napisanie krótkiego słowa (np. swojego imienia) w formie lustrzanego odbicia. Ćwiczenie to angażuje percepcję wzrokową oraz świadomość kierunków.

„Tworzenie kostki”

Uczniowie tworzą papierową kostkę tematyczną, np. jako podsumowanie lekcji i nowych słówek, z różnym symbolem lub hasłem na każdej ściance. Ćwiczenie wspiera zapamiętywanie pojęć, wprowadza element ruchu oraz doskonali grafomotorykę, precyzję, planowanie przestrzenne i umiejętność wycinania. Gotową kostkę można wykorzystać na kolejnych lekcjach do utrwalenia materiału.

„Dyktando graficzne”

Moi uczniowie uwielbiają to ćwiczenie! Polega ono na dokładnym opisywaniu rysunku, np. „W prawym górnym rogu jest słońce składające się z koła i siedmiu promieni tej samej długości.” Ważne jest, aby nie powtarzać opisów – to wymaga od uczniów zwiększonej koncentracji uwagi. Na końcu porównujemy gotowe rysunki. Ćwiczenie to rozwija uważne słuchanie, wyobraźnię przestrzenną oraz planowanie przestrzenne i precyzję rysowania.

Bibliografia:

1. Bogdanowicz, A. Adryjanek (2005). Uczeń z dysleksją w szkole. Wydawnictwo Operon.

Frostig, M., Horne, D. (2012). Wzory i obrazki. Podręcznik. Program rozwijający percepcję wzrokową. Poziom wyższy.

Skibska, J. (2013). Wielopłaszczyznowość przemian we współczesnej przestrzeni edukacyjnej małego dziecka. W: E. Musiał, M. Bednarska (red.), Współczesna przestrzeń edukacyjna: geneza, przemiany, nowe znaczenia. T. 2, Wydawnictwo Impuls.

Krasowicz-Kupis, G. (2020). Nowa psychologia dysleksji. Wydawnictwo PWN.

Woj, O., Szomko, P. (2023). Księga rozruchów i przerywników.

Szymańska, W. (2010). Trudności w uczeniu się uwarunkowane zaburzeniami spostrzeżeń wzrokowych. W: Skorek, E. (red.) Terapia pedagogiczna. Zaburzenia rozwoju psychoruchowego dzieci. Wydawnictwo Impuls.