Czy współwystępowanie zaburzeń rozwojowych to częste zjawisko? Jak skutecznie wspierać dzieci neuroatypowe, doceniając ich mocne strony i minimalizując bariery edukacyjne?
Czy współwystępowanie zaburzeń rozwojowych to częste zjawisko
Współczesne badania nad zaburzeniami rozwojowymi wyraźnie wskazują, że ich współwystępowanie to raczej zasada niż wyjątek (ICD-11). Wraz z obecnością jednego zaburzenia, takiego jak dysleksja czy ADHD, prawdopodobieństwo współwystępowania kolejnego wzrasta aż o 40% (Gooch i in., 2014). Wyniki badań pokazują, że:
- 25–40% osób z dysleksją ma także ADHD
- 11–23% osób z dysleksją ma także dyskalkulię
- 30–50% osób z dysleksją ma także dysgrafię
- 10–20% osób w spektrum autyzmu ma także zaburzenia depresyjne
- 90% osób w spektrum autyzmu ma zaburzenia integracji sensorycznej
- 30–80% osób w spektrum autyzmu wykazuje także objawy ADHD.
To oznacza, że bardzo często będziemy spotykać uczniów, którzy doświadczają różnych trudności w środowisku szkolnym i w związku z tym mają różne potrzeby i możliwości. Statystyki z roku szkolnego 2022/2023 wskazują, że aż 35% uczniów było objętych pomocą psychologiczno-pedagogiczną w placówkach edukacyjnych. Wśród nich 25% stanowili uczniowie z opiniami psychologiczno-pedagogicznymi, czyli dokumentem, w którym znajdujemy diagnozę np. specyficznych trudności w uczeniu się (dysleksji, dysortografii, dysgrafii i dyskalkulii). Gdy przełożymy te dane na codzienną rzeczywistość szkolną, okaże się, że w przeciętnej klasie liczącej 25 uczniów średnio 8 z nich ma tzw. „specjalne potrzeby edukacyjne”, co w języku inkluzyjnym nazwalibyśmy zróżnicowanymi potrzebami edukacyjnymi. Jednak jak przypominają Booth i Ainscow (2012): „zmianę schematu myślenia na temat specjalnych potrzeb edukacyjnych komplikuje sytuacja, w której z różnych przyczyn musimy pracować z już istniejącym językiem”. Dlatego z jednej strony posługujemy się terminem „zaburzenia rozwojowe”, z drugiej zaś dążymy do popularyzacji takich pojęć jak „neuroróżnorodność”.
Uznanie i docenienie neuroróżnorodności jako zadanie edukacyjne
Neuroróżnorodność (Baron-Cohen, 2021) obejmuje różnice w funkcjonowaniu mózgu i układu nerwowego, takie jak dysleksja, dysortografia, dysgrafia, dyskalkulia, ADHD, spektrum autyzmu czy zespół Tourette’a. To naturalne różnice, które nie są deficytem, lecz niepowtarzalnym sposobem myślenia, działania i odbierania świata.
Rozumienie neuroróżnorodności wymaga (Armstrong, 2010):
- dostrzegania mocnych stron i zasobów każdej osoby
- skupienia na eliminowaniu barier, nie na naprawianiu ludzi
- dostosowywania metod nauczania i wsparcia do indywidualnych potrzeb
- budowania akceptacji i empatii w otoczeniu.
Jak pisze Gajdzica (i in., 2024, s. 15) neuroróżnorodność wzbogaca nie tylko społeczeństwo, lecz także środowisko szkolne, ponieważ umożliwia korzystanie z różnych perspektyw i umiejętności. Jednocześnie zauważono, że nauczyciele przedmiotowi często nie mają kompetencji do pracy z uczniami o różnorodnych potrzebach edukacyjnych, a pedagodzy specjalni, choć wyszkoleni w zakresie jednego rodzaju zaburzeń, napotykają trudności w pracy z uczniami, którzy mają współwystępujące niepełnosprawności lub zaburzenia rozwojowe (Krause, 2004).
Analiza przypadków – uczniowie neuroatypowi
Przy analizie sytuacji danego ucznia warto uwzględniać nie tylko samą diagnozę (np. spektrum autyzmu czy dysleksję), lecz także ich funkcjonowanie w szerszym kontekście edukacyjnym i społecznym. Rozporządzenie MEN z 2017 roku o pomocy psychologiczno-pedagogicznej wskazuje, że zadaniem zarówno nauczycieli, jak i specjalistów jest rozpoznawanie nie tylko indywidualnych potrzeb ucznia, lecz także czynników środowiskowych wpływających na jego funkcjonowanie, po to by wspierać jego rozwój i stwarzać mu warunki do aktywnego, pełnego uczestnictwa w życiu przedszkola, szkoły i placówki oraz w środowisku społecznym. To potwierdza potrzebę analizowania sytuacji ucznia na poziomie nie tylko biologicznym i poznawczym, lecz także społecznym.
Przypadek nr 1: Janek, uczeń klasy 5 szkoły podstawowej
Zdiagnozowano u niego dysleksję, dysortografię, dysgrafię i dyskalkulię.
Funkcjonowanie Janka w szkole
Czytanie jest dla niego dużym wyzwaniem – szczególnie stresuje się, gdy musi czytać na głos. W takich sytuacjach często reaguje żartami, aby odwrócić uwagę rówieśników od swoich trudności. Umiejętność pisania również jest dla niego wyzwaniem, zarówno pod kątem poprawności (błędy ortograficzne i interpunkcyjne), jak i jakości grafii (pismo Janka często jest nieczytelne). Pomimo regularnej nauki w domu oraz aktywności na zajęciach chłopiec nie opanował tabliczki mnożenia i ma trudności z wykonywaniem prostych obliczeń w pamięci.
Mocne strony
Janek uwielbia sport i świetnie odnajduje się w roli kapitana szkolnej drużyny piłki nożnej. Od najmłodszych lat trenuje również judo, jednak w ostatnim czasie zaczął opuszczać treningi z powodu nauki. Jest towarzyski i pogodny, co sprawia, że ma wielu kolegów i dobrze funkcjonuje w grupie rówieśniczej.
Jak szkoła może efektywnie wspierać Janka
- Dokument wiążący: opinia psychologiczno-pedagogiczna z poradni psychologiczno-pedagogicznej (ważna na cały etap edukacji szkolnej)
- Forma wsparcia na terenie szkoły: terapia pedagogiczna (zajęcia korekcyjno-kompensacyjne), zajęcia wyrównawcze (np. z matematyki), konsultacje z psychologiem i inne, według potrzeb
- Dostosowania na egzaminie ósmoklasisty: wydłużony czas egzaminu, możliwość pisania na komputerze, korzystania z kalkulatora na egzaminie z matematyki i inne
- Przykładowe dostosowania w bieżącej pracy z uczniem:
- przeprowadzenie warsztatów na temat neuroróżnorodności dla całej klasy
- uznanie trudności dziecka, okazanie mu zrozumienia i wsparcia, zapytanie o jego potrzeby
- niezmuszanie go do czytania na głos na forum klasy
- wydłużenie czasu pisania sprawdzianów ze wszystkich przedmiotów
- zaproponowanie słuchania audiobooków zamiast czytania lektur
- zgoda na pisanie na komputerze/tablecie (np. na języku polskim)
- nieobniżanie oceny za błędy ortograficzne
- ocenianie sposobu dojścia do wyniku, a nie tylko wyniku (matematyka)
- korzystanie z różnych sposobów sprawdzania wiedzy (nie tylko testy pisemne, które są barierą dla Janka)
- stworzenie okazji do pokazania mocnych stron, np. zawody w piłkę nożną.
Przypadek nr 2: Zosia, uczennica klasy 4 szkoły podstawowej
Zdiagnozowano u niej spektrum autyzmu oraz ADHD.
Funkcjonowanie Zosi w szkole
Zosia często przerywa wypowiedzi rówieśników, nie czeka na swoją kolej. Ma trudności w rozumieniu sytuacji społecznych. To sprawia, że bywa wyśmiewana przez koleżanki i kolegów, co wpływa na jej obniżone samopoczucie w ostatnim czasie. Zosia ma problemy z koncentracją uwagi. Szybko traci zainteresowanie omawianym tematem, a w takich momentach zaczyna rysować w zeszycie. Niestety, przez to często nie przyswaja informacji przekazywanych podczas lekcji. Jej nadruchliwość objawia się bujaniem na krześle oraz chodzeniem po klasie bez pozwolenia nauczyciela. Przerwy szkolne są dla Zosi szczególnie trudnym czasem. Hałas i chaos na korytarzu są dla niej przytłaczające, dlatego dziewczynka często wybiera samotne spędzanie czasu w toalecie, gdzie szuka spokoju i wyciszenia.
Mocne strony:
Zosia jest utalentowana plastycznie – uwielbia rysować i poświęca temu wiele czasu. Jej kreatywność przejawia się również w literaturze – nie tylko czyta dużo książek, lecz także zaczęła pisać własną. Zosia bardzo dobrze współpracuje z osobami dorosłymi w kontakcie indywidualnym.
Jak szkoła może efektywnie wspierać Zosię
- Dokument wiążący: orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego (spektrum autyzmu) i opinia psychologiczno-pedagogiczna z zaświadczeniem od lekarza psychiatry (ADHD), dokumentacja szkolna: IPET i WOPFU
- Forma wsparcia na terenie szkoły: terapia pedagogiczna (zajęcia korekcyjno-kompensacyjne), trening umiejętności społecznych, wsparcie nauczyciela współorganizującego kształcenie, konsultacje z psychologiem i inne, według potrzeb
- Dostosowania na egzaminie ósmoklasisty: wydłużony czas egzaminu, korzystanie z pomocy nauczyciela wspomagającego (możliwe tylko wtedy, gdy w toku edukacji uczennica została wdrożona do takiej współpracy z nauczycielem) i inne
- Dostosowania w szkole:
- przeprowadzenie dla całej klasy warsztatów na temat neuroróżnorodności i przemocy rówieśniczej
- uznanie trudności dziecka, okazanie mu zrozumienia i wsparcia
- wydłużenie czasu pisania sprawdzianów ze wszystkich przedmiotów
- korzystanie z różnych sposobów sprawdzania wiedzy (nie tylko testy pisemne)
- zaproponowanie korzystania z gniotka lub poduszki sensorycznej
- przygotowanie sali/kącika ciszy (na świetlicy / na przerwach)
- brak dzwonków w szkole
- angażowanie do zadań takich jak rozdanie książek
- stworzenie okazji do pokazania mocnych stron, np. konkursu plastycznego.
Podsumowanie: 5 wniosków dla nauczycieli i specjalistów
- Pamiętaj, że praca z klasą o zróżnicowanych potrzebach edukacyjnych staje się współczesnym standardem edukacyjnym.
- Patrz na dziecko w całości. Nie skupiaj się wyłącznie na jednym, wybranym obszarze deficytowym. Współpracuj z rodzicami i nauczycielami po to, aby lepiej poznać i zrozumieć potrzeby dziecka i to, w jaki sposób ono funkcjonuje.
- Postaw sobie za cel nie usunięcie dysleksji czy autyzmu, lecz eliminację lub minimalizowanie barier edukacyjnych, z którymi mierzą się osoby neuroatypowe.
- Zawsze szukaj mocnych stron dziecka. Każde dziecko ma coś, w czym jest dobre. Warto to zauważyć i rozwijać, ponieważ sukcesy budują wiarę w siebie i motywują do dalszej pracy.
- Pogódź się z tym, że wprowadzanie dostosowań to proces, a nie jednorazowe wydarzenie (Ignaciuk, 2024). Działaj krok po kroku, obserwuj, co zdaje egzamin, i wprowadzaj zmiany na bieżąco.
Bibliografia
Armstrong, T. (2010). Neurodiversity: Discovering the extraordinary gifts of autism, ADHD, dyslexia and other brain differences. Da Capo Press.
Booth, T., Ainscow, M. (2012). Przewodnik po edukacji włączającej: rozwój kształcenia i uczestnictwa w życiu szkoły. Ośrodek Badań nad Edukacją Włączającą.
Baron-Cohen, S. (2021). Poszukiwacze wzorów: autyzm a ludzka wynalazczość. Smak Słowa.
Gajdzica, Z., Widawska, E., Byra, S., Domagała-Zyśk, E., Jachimczak, B., Piotrowicz, R., Neroj, E. (2024). Ocena funkcjonalna w szkole dla każdego – założenia, pomiar, zastosowanie. AT Wydawnictwo.
Gooch, D., Hulme, C., Nash, H.M.I., Snowling, M.J. (2014). Comorbidities in preschool children at family risk of dyslexia. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 55 (3), 237–246.
Ignaciuk, M. (2024). Dysleksja. Historia Lilki. Oficyna Wydawnicza Impuls.
Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-11 (2019), WHO.
Krause A. (2004). Człowiek niepełnosprawny wobec przeobrażeń społecznych. Oficyna Wydawnicza Impuls.
Rozporządzenie MEN z dnia 9 sierpnia 2017 roku w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (wraz ze zmianami z dnia 25 lipca 2023 r., tekst jedn. Dz.U. 2023 poz. 1798).
