Echolalia w autyzmie – to ma sens

Jeszcze do niedawna zakładano, że echolalia w autyzmie stanowi zjawisko jednoznacznie negatywne. Badania prowadzone w ostatnich latach pokazały, że duża grupa echolalii ma znaczenie w procesie porozumiewania się i może stanowić pomost łączący dziecko i otoczenie społeczne.

Czym jest echolalia

Echolalię definiuje się jako powtarzanie sylab, słów lub zwrotów wypowiedzianych przez inne osoby. Powtarzanie może się odbywać z zachowaniem linii melodycznej, wysokości głosu i tempa mowy. Może następować bezpośrednio (natychmiast) po usłyszeniu komunikatu

albo po pewnym czasie (echolalia pośrednia, odroczona), niekiedy kilkudniowym czy kilkutygodniowym. Echolalia stanowi prawidłowy etap rozwoju mowy dziecka. Jest bazą dla rozwoju języka i mowy małego dziecka – naśladowanie dźwięków i ruchów artykulacyjnych kształtuje późniejsze kompetencje językowe. Pojawia się w okresie gaworzenia, szczyt osiąga około 30 miesiąca życia, następnie ulega wycofaniu. U dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu (ASD) echolalia może nie zanikać, lecz przyjmować postać utrzymującą się. Szacuje się, że około 75-85% mówiących osób z ASD posługiwało się w przeszłości lub nadal posługuje mową echolaliczną.

Echolalia w komunikacji

Doniesienia badawcze ostatnich lat pokazują, że duża grupa echolalii posiada funkcję komunikacyjną. Dotyczy to zwłaszcza echolalii o charakterze odroczonym. Jaki zatem sens może mieć powtarzanie przez dziecko komunikatów.

• Echolalia może być sposobem uczenia się języka przez dzieci z ASD – podobnie jak w przypadku uczenia się języka obcego działa powtarzanie słów, fraz, zdań.
• Powtarzanie może służyć lepszemu zrozumieniu usłyszanego komunikatu – pozwala na „odświeżanie” go w umyśle, analizowanie i „rozbieranie na części”.
• Pełni funkcję porządkowania wiedzy o świecie i ustalania planu pozwalającego na przewidywanie wydarzeń czy aktywności. Np. dziecko powtarza za rodzicem „Dziś jest sobota, dziś nie idziesz do szkoły, do szkoły pójdziesz w poniedziałek” albo „Teraz się pouczysz, a później pobawisz tabletem, jak skończysz zadanie”.
• Nasilenie echolalii obserwuje się u części dzieci w sytuacjach dla nich trudnych. W takim kontekście echolalia może stanowić próbę wyrażania swojego stanu emocjonalnego, powiedzenia np. „czuję się niekomfortowo”, „boję się”, „nie chcę”. Może być próbą emocjonalnego poradzenia sobie i uregulowania zachowań lub popędów. Np. dziewczynka mająca tendencję do niekontrolowanego płaczu podczas zajęć z terapeutą powtarza wypowiedź rodziców „Nie będziesz płakać u Pani Asi, jesteś za duża, żeby płakać”. W ten sposób próbuje opanować łzy i uzyskać kontrolę nad swoimi emocjami. Komunikat przypomina jej o obowiązujących normach zachowania i pomaga dostosować się do nich.
• Poprzez echolaliczne powtarzanie dzieci mogą dostarczać sobie pewnej potrzebnej dla nich w danej sytuacji formy stymulacji. Dziać się może to przykładowo w sytuacji zmęczenia, znużenia wykonywanym zadaniem lub odpoczynku, gdy dziecko nie ma zorganizowanej aktywności.
• Jeśli opiekunowie nagradzali dziecko słowami typu „brawo”, „super”, dziecko może w ten sposób zwracać się do siebie, by siebie nagrodzić.
• Echolalia może mieć duże znaczenie w procesie nawiązywania interakcji i budowania dialogu. Część osób z ASD podejmuje próby rozpoczęcia konwersacji głównie z wykorzystaniem echolalii. Ciekawą analizę tego problemu wraz z przykładami wypowiedzi uczniów z ASD w różnych kontekstach sytuacyjnych przedstawiła A. Lew-Koralewicz (2020). Dzielenie się swoimi przeżyciami, istotnymi wydarzeniami z życia także może następować w sposób echolaliczny. Np. chłopiec, dla którego wizyta u dentysty była silnym przeżyciem opowiada: „Pójdziesz do dentysty, dentysta wyleczy Ci ząb, zrobisz A, nie będzie bolało, boli.” Echolalia w autyzmie może służyć również zapełnieniu luk w rozmowie. Kiedy następuje czas na odpowiedź, dziecko uruchamia echolalię, aby wyrazić swoje zaangażowanie w konwersację, pokazać, że „jest w niej obecne” lub że chce przebywać pośród danych osób.
• Echolalia jest przepisem na zachowanie się w danej sytuacji, rodzajem społecznego skryptu językowego. Polega wtedy na odtwarzaniu całych formuł wypowiedzi, po to, aby zachować się adekwatnie do sytuacji. Np. zapamiętany przed laty na urodzinach cioci skrypt „Pięknie wyglądasz”, może być używany przeze dziecko za każdym razem w sytuacji odwiedzin u innych osób.
• Jedno z najczęściej obserwowanych znaczeń, w których jest używana echolalia, wiąże się z wyrażaniem przez dziecko z ASD prośby, chęci lub życzenia. Powtarzanie przez dziewczynkę podczas zajęć z logopedą „Pani logopeda poszła do domu” – czyli komunikatu, który dziecko usłyszało od mamy po zakończonych zajęciach – może oznaczać zniechęcenie dziecka wykonywanymi ćwiczeniami i wolę zakończenia zajęć. Skierowanie przez dziecko słów do rodzica „Chcesz kubek wody?”, może oznaczać „Proszę o kubek wody” – dziecko zapamiętało bowiem, że w przeszłości po takim właśnie komunikacie rodzica następowało wręczenie mu kubka wody, a więc zaspokojenie jego potrzeby. Tym samym, w innej sytuacji, przytoczony zwrot może być sposobem powiedzenia „tak” – np. na pytanie dorosłego „Chcesz kubek wody?” dziecko odpowiada „Chcesz kubek wody?”.
• Poprzez echolalię dziecko może także wyrażać chęć zabawy. Krótki i łatwy do powtórzenia zwrot „szukam” może nieść komunikat „Chcę pobawić się w chowanego”.
• Dziecko z ASD może użyć umiejętności powtarzania także do tego, aby wskazać miejsce, do którego chce się udać lub otrzymać rzecz, która związana jest z tym miejscem. Np. dziecko powtarzając „tania sobota, tania sobota” może wyrażać chęć udania się do pewnego sklepu, który w ten sposób się reklamuje lub otrzymania przysmaku, jaki z rodzicem zakupiło w danym sklepie.
• Ponadto za pomocą echolalii dziecko może chcieć zwrócić uwagę dorosłego na coś, co właśnie znajduje się w polu jego zainteresowania. Np. kieruje do mamy znane sobie sformułowanie „Patrz samolot” albo po prostu „samolot” i jednocześnie wskazuje na psa. Stosuje zwrot, który wcześniej usłyszało od dorosłego, gdy ten próbował podzielić z nim wspólne zainteresowanie i zwracał uwagę na samolot.

Zrozumieć echolalię

Klucz do zrozumienia, w jakim znaczeniu dziecko z ASD używa echolalii, stanowi z jednej strony poznanie dziecka – jego potrzeb, nastawień, zainteresowań, sposobów reagowania itp., a z drugiej próbę interpretacji wypowiedzi w danym kontekście sytuacyjnym. Aby odczytać funkcje, w jakich dziecko używa echolalii, warto uczyć się jego języka ciała, obserwować je uważnie i słuchać w wielu codziennych sytuacjach. Analiza i zrozumienie echolalii mogą stanowić drogę do budowania komunikacji z dzieckiem z ASD. W dalszej kolejności, przy odpowiednim wsparciu terapeutów, w tym logopedów, echolalia może być ważną bazą do rozwijania bardziej adekwatnych zachowań werbalnych i społecznego komunikowania się.




Źródła:

• E. Boksa, A. Kominek (2022), Echolalia as communication behaviour, Logopedia Silesiana, t. 11, nr 1.
• Błeszyński, J. (2010). Czy echolalia w autyzmie jest problemem komunikacyjnym?, w: B. Winczura (red.), Autyzm. Na granicy zrozumienia, wyd. Impuls, Kraków.
• M. Kosiń (red.) (2021), Puzzle autyzmu, jak je ułożyć?, drukarnia Hajstra, Grodzisk Mazowiecki.
• A. Lew-Koralewicz (2020), Znaczenie echolalii odroczonej w procesie komunikacji dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, Dialog, komunikacja. Ujęcie interdyscyplinarne, 2(42).
• J. Pałasz, Echolalia cz.1, Echolalia cz. 2., nagrania na kanale YouTube Terapia małego dziecka z ASD, dostęp 2023.

dr Dorota Szulc
logopeda posiadająca kilkunastoletnie doświadczenie w pracy z osobami z różnego rodzaju niepełnosprawnościami i zaburzeniami w rozwoju, w tym z dziećmi. Instruktor masażu dzieci i dorosłych metodą Shantala, przewodnik osób głuchoniewidomych. Wykładowca na kierunkach pedagogicznych i logopedii na studiach stacjonarnych i podyplomowych. Kierownik i współpracownik w projektach naukowych dotyczących problematyki osób porozumiewających się Polskim Językiem Migowym.