Czy podstawa programowa wychowania przedszkolnego i edukacji wczesnoszkolnej sprzyja uczeniu przyrody przez badanie? Jakie są, realizowane w Polsce lub za granicą, dobre praktyki w tym zakresie? Jakie metody i formy pracy z dziećmi wyzwalają w nich postawę badawczą? Eksperci Instytutu Badań Edukacyjnych wydali poradnik dla nauczycieli „Przyrodnicza edukacja przedszkolna i wczesnoszkolna” i zachęcają szkoły do udziału w diagnozach trzecio- i piątoklasistów.
Każde dziecko jest badaczem. Z tym stwierdzeniem zgodzi się każdy, kto miał okazję obserwować zachowania małych dzieci. Postawa badawcza małego dziecka jest naturalna i wywodzi się głównie z ciekawości, chęci poznania otaczającego dziecko świata. Dziecko nie zna procedur badawczych, protokołów doświadczeń i obserwacji naukowych, ale w sposób naturalny eksploruje nie tylko przyrodnicze obiekty wokół siebie. Można więc stwierdzić, że jednym z głównych zadań wychowawcy przedszkolnego czy nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej w zakresie edukacji przyrodniczej jest podtrzymać tę ciekawość i nauczyć dziecko, jak w sposób celowy i uporządkowany poznawać świat przyrody.
Czy pedagog jest badaczem?
Kto chce uczyć, jak badać świat przyrody powinien sam być choć trochę badaczem. Tymczasem w Polsce duża część nauczycieli klas I-III i wychowawców przedszkolnych to pedagodzy, niewielki jest w tej grupie udział osób, które ukończyły studia przyrodnicze lub matematyczne. Studia pedagogiczne nie przygotowują specjalistów do uczenia matematyki czy przyrody, kształcą pedagogów.
Nie mogą zatem dziwić wyniki badania zrealizowanego przez Instytut Badań Edukacyjnych[1], które wskazują między innymi na fakt, że ok. 20% nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej nie dysponuje podstawową wiedzą matematyczną, a ponad 55% uznało za dobrą odpowiedź ucznia, w której dzielił on liczbę przez zero.
W publikacji pokonferencyjnej pt. Kompetencje pedagogiczne nauczycieli przedszkoli i klas początkowych szkoły podstawowej do edukacji przyrodniczej p. Mirosławy Parlak można znaleźć informacje o samoocenie nauczycieli dotyczącej poziomu ich przygotowania do prowadzenia edukacji przyrodniczej. Spośród nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej ponad 80% oceniło swoje przygotowanie jako dobre, 19,3% – jako przeciętne. Gorszą samoocenę wystawili sobie nauczyciele przedszkolni – ponad 69% oceniło swoje przygotowanie jako przeciętne, a jedynie 30% – jako dobre.
Nauczyciele przedszkolni, zapytani w badaniu, czy wykorzystują w edukacji przyrodniczej dzieci walory najbliższego otoczenia w większości nie odpowiedzieli na to pytanie (58,5%), co może świadczyć o nieznajomości zalet takiego sposobu kształcenia.
Ci nauczyciele, którzy potrafią wykorzystać najbliższe otoczenie w edukacji przyrodniczej, wskazują na takie korzyści, jak:
- bezpośrednią obserwację obiektów, zjawisk i procesów przyrodniczych,
- rozwijanie odpowiedzialności za stan przyrody przez aktywności na jej rzecz – dokarmianie ptaków zimą czy pojenie w upalne dni lata, porządkowanie otoczenia przyrodniczego.
Jednocześnie, przy pytaniu o wykorzystywane w czasie zajęć źródła wiedzy tylko 20% badanych nauczycieli wskazało, że są to wycieczki edukacyjne. Największym uznaniem i powodzeniem cieszyły się wśród badanych takie źródła wiedzy jak podręczniki i filmy edukacyjne.
Widać zatem, że w przyrodniczej edukacji dzieci dominują metody opisowe a nie badawcze, które wymagają znajomości podstawowych elementów metody badawczej i umiejętności ich wykorzystania praktycznego.
Co zawiera poradnik?
Poradnik, który jest materiałem specjalnym wydawanego przez IBE kwartalnika „Edukacja Biologiczna i Środowiskowa”, periodyku od lat wspierającego nauczycieli przyrody i biologii, zawiera informacje o wymogach podstawy programowej w zakresie edukacji przyrodniczej w Polsce, USA i Finlandii, opisy metod i form kształcenia przyrodniczego, wkazówki dla nauczycieli dotyczące prowadzenia lekcji, doświadczeń, pracy z uczniem oraz liczne opisy dobrych praktyk realizowanych dzięki wsparciu Fundacji Komenskiego, Instytutu Małego Dziecka im. Astrid Lindgren, czy w „leśnych przedszkolach”.
Jak sprawdzić kompetencje przyrodnicze dzieci?
W tym roku szkolnym diagnozy kompetencji trzecioklasistów i kompetencji piątoklasistów (K3 i K5, dawniej OBUT i DUMa) obejmują, poza językiem polskim i matematyką, także przyrodę. Dzięki temu będzie można zdiagnozować umiejętności przyrodnicze u dzieci, co jest szczególnie ważne, jako że zainteresowania przyrodnicze kształtują się przede wszystkim do 12 roku życia. W tym okresie dziecko, poznając świat, intuicyjnie i swobodnie korzysta z metody badawczej, która później może mieć uniwersalne zastosowanie w świadomym funkcjonowaniu jednostki w społeczeństwie informacyjnym. Jest to jednak też okres, w którym łatwo u dziecka o tworzenie i utrwalanie błędnych uproszczeń i koncepcji, na późniejszych etapach edukacyjnych mogących bardzo utrudniać zrozumienie problemów przyrodniczych.
K3 i K5 to dobrowolne badania powszechne. Ich celem nie jest sprawdzenie, czy uczniowie osiągnęli poziom wiedzy i umiejętności wymagany w podstawie programowej dla I i II etapu edukacyjnego. To na co dzień sprawdzają nauczyciele. Celem badania K3 jest dostarczenie informacji nauczycielom edukacji wczesnoszkolnej oraz nauczycielom przedmiotowym klas IV-VI o tym, jak dzieci myślą, jak radzą sobie w znanych, ale i w nowych sytuacjach problemowych. Zadania są celowo tak skonstruowane, żeby wykraczały poza to, co dzieci ćwiczyły na lekcjach, ale jednocześnie tak, by uczniowie mogli poradzić sobie z problemem „na piechotę”. Zgłoszenie szkól do udziału w badaniu odbywa się poprzez stronę www.ibe.edu.pl/diagnozy. Zestawy zadań IBE udostępni szkołom w wersji on-line w przeddzień badania. Szkoły otrzymają raporty, w których przedstawione zostaną dokładne informacje o osiągnięciach poszczególnych uczniów, oddziałów oraz całej szkoły.
Ważne jest, że wyniki badania K3 i K5 nie mają służyć ocenie osiągnięć szkoły, nie są też udostępniane instytucjom, od których zależy ocena pracy szkoły.
